Neofobia żywieniowa

Neofobia żywieniowa (ang. Food Neophobia) definiowana jest jako lęk lub niechęć do próbowania nowych lub nieznanych produktów spożywczych.

Neofobia żywieniowa może być jednym z mechanizmów chroniących organizm przed spożywaniem potencjalnie niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia produktów spożywczych, ale przez to, jednocześnie może ona przyczyniać się do ograniczenia spożycia niektórych produktów, a tym samym do pogorszenia jakości diety i ograniczania jej różnorodności.

Może ona występować we wszystkich grupach wiekowych z indywidualnymi różnicami w nasileniu. Częstość występowania tego zaburzenia, zarówno u dzieci, jak i dorosłych, jest nieznana. Jednak w wielu badaniach zaobserwowano, że zachowania unikania nieznanej żywności, osiągały maksimum między 2 a 6 rokiem życia. Zaczynając od fazy rozwojowej małych dzieci o zwiększonych umiejętnościach fizycznych i motorycznych, kiedy uzyskują one potencjalny dostęp do większej liczby produktów spożywczych. Następnie od późnego dzieciństwa poziom neofobii stopniowo maleje aż do dorosłości, kiedy ta tendencja osiąga swój minimalny poziom. U osób starszym poziom neofobii żywieniowej powoli zaczyna ponownie rosnąć chroniąc słabszy starszy organizm przed potencjalnym zatruciem. Z bardziej psychologicznego punktu widzenia badania wskazują na to, że osoby z neofobią będą mniej skłonne do poszukiwania silnych emocji i przygód, a także są mniej otwarte.

Mechanizm warunkujący początek neofobii żywieniowej nie został do końca poznany. Można to ustalić poprzez połączenie czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych, które obejmują: różne warunki genetyczne, indywidualne predyspozycje osobowości, poziom znajomości smaku, moment i sposób wprowadzania nowych produktów.

Objawy neofobii żywieniowej najczęściej mogą obejmować:

• strach przed nową żywnością, który jest przytłaczający;
• odmowę spożywania nowych potraw trwających od wczesnego dzieciństwa do okresu dojrzewania;
• unikania imprez, wycieczek szkolnych, ze względu na obawę przed koniecznością spożywania nowej żywności;
• strach przed nieznanymi produktami powoduje obawę i niepokój.

 

Neofobia żywieniowa różni się od wybrednego jedzenia. Osoby „wybredne”, odrzucają zarówno nieznane, jak i znane potrawy, ponieważ często coś im nie smakuje, natomiast osoby z neofobią żywieniową, odrzucają tylko nieznane potrawy. Wybór żywności u osoby z neofobią żywieniową jest przytłaczający, fobiczny i może mieć wpływ na unikanie posiłków i sytuacji z nieznanymi produktami, a także związek z dietą.

Konsekwencje zdrowotne neofobii żywieniowej odnoszą się przede wszystkim do potencjalnej utraty korzyści z powodu niezrównoważonej diety, a także  zmniejszenia spożycia produktów bogatych w cenne składniki odżywcze.

U osób z wysokim poziomem neofobii  występuje większe zmniejszenie wszystkich grupy żywności, niższe spożycie owoców, warzyw i produktów bogatych w białko, a także zmniejszenie spożycia całkowitej ilości kalorii.

Diagnza

Do weryfikacji neofobii żywieniowej można stosować Skalę Neophobii Żywieniowej (FNS) opracowaną przez Pilnera i Hobdena: uczestnicy badania odpowiadają na stwierdzenia, oceniając je liczbowo (7 zdecydowanie zgadza się z 1, zdecydowanie się nie zgadzam), aby uzyskać ogólny wynik. Im wyższy wynik, tym większa neofobia.

Leczenie neofobii żywieniowej może obejmować jedno lub więcej podejść, zależy to od indywidualnej diagnozy i potrzeb.

Najczęściej występujące w  literaturze sposoby na radzenie sobie z neofobią żywieniową to:

• Odczulanie poprzez stopniowe wprowadzanie nowej żywności
• Modelowanie: rodzice i inni członkowie rodziny mogą modelować „normalne” odżywianie i pozytywne reakcje na nowe produkty
• Terapia poznawcza i techniki behawioralne
• Terapia relaksacyjna

Celiakia, a neofobia

Zrozumienie neofobii żywieniowej u osób z celiakią jest szczególnie istotne. Restrykcyjne stosowanie i przestrzeganie diety bezglutenowej może mieć wpływ na postrzeganie żywności. Osoby z wysokim poziomem neofobii żywieniowej mogą być wskazane jako szczególna grupa konsumentów, co można również przypisać głównie ich awersjom sensorycznym co do strachu przed negatywnymi konsekwencjami, które mogą wystąpić po spożyciu określonych produktów spożywczych.

W związku z tym, że liczba nowych produktów spożywczych, dostępnych na rynku, z roku na rok wzrasta, pacjenci z celiakią są zmuszeni przez cały czas rozważnie podejmować decyzje dotyczące tych nowych produktów, które zawsze stanowią dla nich szansę na rozszerzenie diety, ale z drugiej strony również pewne zagrożenie, ze względu na brak znajomości nowego produktu, w tym jego składu i ryzyka zanieczyszczeń krzyżowych. Z tego powodu, mimo tego, że czasem bezpieczniejsze może wydawać się pacjentom nie rozszerzanie diety i nie wprowadzanie do niej nowych produktów, powinni to próbować robić, jeśli jest to potrzebne dla zapewnienia lepszego jej zbilansowania. Jednakże, dodatkowym czynnikiem, który może mieć wpływ na wybory żywieniowe i ograniczać wprowadzenie nowych produktów, których pacjenci mogą się obawiać może być neofobia żywieniowa. Wybory produktów żywnościowych przez osoby z neofobią są bardziej złożone i skomplikowane; mogą uwzględniać bardziej osobiste wartości w ocenie nowego produktu, co dla pacjentów z celiakią może być kluczowe w procesie wyboru produktów żywnościowych.

Badanie

Celem mojego badania była analiza poziomów neofobii żywieniowej i jej uwarunkowań u pacjentów z celiakią w porównaniu z innymi osobami, które stosują dietę bezglutenową na podstawie własnej decyzji.

Badanie dotyczące neofobii żywieniowej zostało przeprowadzone w grupie 101 pacjentów z celiakią i 124 osób stosujących dietę bezglutenową bez wskazań medycznych, z powodu własnej decyzji. Stwierdzono wyższy poziom neofobii u osób z celiakią niż u osób stosujących dietę bezglutenową z przyczyn innych niż wskazania medyczne, przy czym wysoki poziom neofobii można przypisać lękowi przed wystąpieniem niepożądanych reakcji na produkty spożywcze zanieczyszczone glutenem.

Najważniejsze wnioski z badania:

Pacjenci z celiakią leczeni dietą bezglutenową są bardziej niechętni do spróbowania nieznanych potraw niż osoby, które stosują dietę bezglutenową na podstawie własnego wyboru.

Neofobia żywieniowa u osoby z celiakią może prowadzić do zmniejszenia spożycia zdrowej żywności, przyczyniając się do niezrównoważonej diety i nieprawidłowego zarządzania nią.

Kluczowe wyniki:

Wyniki skali neofobii żywieniowej były wyższe u pacjentów z celiakią (39,4 ± 9,2) niż u osób bez celiakii na diecie bezglutenowej (33,6 ± 8,7; P <0,0001>

Na wyniki nie miał znaczącego wpływu wiek, płeć, BMI, poziom wykształcenia ani status zatrudnienia.

Zagadnienie neofobii żywieniowej jest stosunkowo nowe, a ocena poziomu neofobii żywieniowej nie jest typową procedurą w przypadku pacjentów ze zdiagnozowanymi chorobami dietozależnymi, którym zaleca się stosowanie dedykowanej diety. U osób chorych na celiakię nie były do tej pory prowadzone żadne szerokie badania dotyczące oceny poziomu neofobii żywieniowej. Wskazano natomiast, że pacjenci cechujący się wyższym poziomem neofobii żywieniowej mogą mniej restrykcyjnie przestrzegać zaleceń diety i gorzej radzić sobie z chorobą, co zaobserwowano u osób z cukrzycą typu 1.

W przeprowadzonym badaniu osoby z celiakią miały wyższy poziom neofobii żywieniowej niż zdrowi respondenci na diecie bezglutenowej, co może być spowodowane ich obawą przed wystąpieniem niepożądanych reakcji po spożyciu produktów zanieczyszczonych glutenem. Takie ryzyko może wynikać z zanieczyszczenia krzyżowego produktów bezglutenowych w czasie produkcji, w sklepie czy w momencie przygotowania posiłku.

Znajomość konkretnych produktów spożywczych może przyczyniać się u respondentów do większej pewności, poczucia bezpieczeństwa  i częstszego sięgania po te właśnie produkty. Natomiast, jeżeli respondenci nie znają produktu, mogą go odrzucić i nie chcieć go próbować, właśnie z powodu potencjalnego ryzyka, które trudno jest im ocenić. W rezultacie można przypuszczać, że pacjenci z celiakią mogą nie mieć wystarczającej wiedzy, aby podejmować świadome decyzje bez obawy o potencjalne narażenie na gluten, a sposób przygotowania produktów przez producentów i dań w restauracjach decyzji powodują, że ich obawy się nasilają.

Ponadto, należy zwrócić uwagę na to, że dieta bezglutenowa często bywa niewłaściwie skomponowana i nawet jeśli osoby na diecie bezglutenowej ściśle jej przestrzegają, to mogą nie dostarczać odpowiedniej ilości i proporcji mikro- i makroskładników. W konsekwencji może to doprowadzić do nieprawidłowego stanu odżywienia, chorób sercowonaczyniowych, zespołu metabolicznego, jak też braku prawidłowej kolonizacji przewodu pokarmowego przez bakterie. Takie problemy zdrowotne mogą przyczyniać się u pacjentów z celiakią do dodatkowych obciążeń emocjonalnych i mogą tłumaczyć obserwowany wyższy poziom neofobii żywieniowej u pacjentów z celiakią niż u zdrowych respondentów na diecie bezglutenowej.

Negatywne doświadczenia związane ze spożywaniem nowych i nieznanych produktów spożywczych, które mogły być zanieczyszczone glutenem, mogą w konsekwencji wpływać na wyższy poziom neofobii żywieniowej u respondentów z celiakią. Neofobię żywieniową należy traktować jako pewien rodzaj braku zaufania, który u osób z celiakią może być związany z przebiegiem choroby.

Neofobia żywieniowa prowadzi do ograniczenia różnorodności produktów spożywczych w diecie i tym samym do obniżonej jej jakości, a także może być związana ze zwiększonym ryzykiem przewlekłych chorób dietozależnych. Dlatego ważne jest, aby wprowadzić skuteczne strategie żywieniowe i edukować osoby z celiakią, nie tylko w celu obniżenia poziomu neofobii żywieniowej, ale także w celu poprawy jakości diety.

Dr Wioleta Zysk

Na podstawie: Zysk W., Głąbska D., Guzek D. 2019. Food Neophobia in Celiac Disease and Other Gluten-Free Diet Individuals. Nutrients 11(8), 1762. MNiSW – 140 pkt., IF = 4,171